Klimatyzacja w budynkach zabytkowych – jak połączyć nowoczesne technologie z historycznym charakterem budynków, domów, kamienic

Klimatyzacja w dzisiejszych czasach stała się standardem, zarówno w domach mieszkalnych, jak i biurach czy lokalach usługowych. Ocieplenie klimatu sprawiło, że gorące i długie lato, takie jak w krajach leżących nad Morzem Śródziemnym, zagościło na dobre w Polsce.

 Jednak montaż systemów HVAC w niektórych budynkach może stanowić poważne wyzwanie. Chodzi tu zarówno o zabytkowe kamienice czy bloki, jak i nawet lokale niewpisane do rejestru zabytków, ale położone w zwartej zabudowie starówki dużego miasta. Ponieważ samowolny montaż klimatyzacji w budynku zabytkowym zagrożony jest ogromnymi karami pieniężnymi, warto zapoznać się dokładniej z tematem.

Czym są zabytki i jakiej ochronie podlegają?

W Polsce obiekty te zostały zdefiniowane w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r., (ustawy u.o.z.o.z.; Dz.U. 2203, nr 162, poz.1568). Podstawową formą tej ochrony jest Rejestr Zabytków, prowadzony podstawie przepisów tej ustawy oraz rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków (Dz.U. z 2011 r. Nr 113, poz. 661 ze zm.). Wpis danego budynku do tego rejestru oznacza objęcie ścisłą ochroną jego formy zewnętrznej, czyli bryły i dachu oraz wnętrz (jeżeli się zachowały, a ich elementy ujęto w decyzji o wpisie do rejestru). Ponadto w rejestrze istnieją wpisy obszarowe, które obejmują miedzy innymi np. tereny z zabudową historyczną miast. W praktyce oznacza to, że jeżeli nawet sam lokal (np. restauracja) nie jest objęty ochroną, ale jest położony przy ulicy stanowiącej część układu wpisanego do rejestru zabytków, to w przypadku zamiaru montażu klimatyzacji wymagana jest zgoda Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Klimatyzacja bez ingerencji w architekturę

W świetle obowiązujących przepisów jakakolwiek ingerencja w wygląd elewacji budynku, powodująca zmianę charakteru zabytkowego budynku, wpisanego do wspomnianego wcześniej rejestru oznacza, że jego właściciel musi zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o zgodę na przeprowadzenie prac, takich jak np. montaż jednostek zewnętrznych klimatyzatorów typu split. Jednak w praktyce takie zgody są udzielane tylko w określonych przypadkach. Inaczej wygląda sprawa instalowania systemów HVAC jedynie we wnętrzach zabytkowych budynków. Urzędy najczęściej nie robią z tym problemów, ponieważ sytuacje, gdy wnętrza zabytkowych budynków zachowały się w pierwotnym stanie, są raczej rzadkie, zaś nawet częściowe odtworzenie charakteru tych pomieszczeń jest technicznie niemożliwe. Warto wiedzieć, że zgodnie z obecnie obowiązującym prawem, za prowadzenie prac w obrębie zabytku bez wymaganego pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub niezgodnie z jego warunkami, na inwestora mogą zostać nałożone kary w wysokości nawet 500 000 zł (obwieszczenie Marszałka Sejmu z 19 sierpnia 2024 r.; Dz. U. 2024 poz.129). Dodatkowo konserwator może nakazać demontaż zainstalowanych urządzeń i przywrócenie pierwotnego charakteru budynku, co również oznacza spore koszty dla inwestora.

Procedury formalne przy zamiarze montażu klimatyzacji w budynku zabytkowym

Aby skutecznie przeprowadzić montaż klimatyzacji w takim obiekcie, przed wykonaniem jakichkolwiek prac właściciel nieruchomości musi zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o wydanie specjalnego pozwolenia. Do tego dokumentu trzeba załączyć szczegółowy projekt montażu systemu, np. klimatyzacji. Na odpowiedź od urzędu oczekuje się do 30 dni roboczych. Konserwator może wydać zgodę, jednak określić dodatkowe wymagania dotyczące wyglądu i umiejscowienia klimatyzatora. Jeśli inwestor nie jest właścicielem budynku, to na montaż tego typu urządzeń musi również najpierw uzyskać pozwolenie od wspólnoty mieszkaniowej, szczególnie w blokach (które także mogą być wpisane do rejestru zabytków). Większość wspólnot umieszcza w regulaminie wymagania dotyczące zachowania jednolitego wyglądu i estetyki budynku. Na wydanie pozwolenia lub odmowę mają wpływ takie informacje, jak: lokalizacja jednostki zewnętrznej klimatyzatora, sposób odprowadzania skroplin, maksymalny poziom hałasu oraz wygląd i kolorystyka obudowy jednostki zewnętrznej. Tu również samowolny montaż klimatyzacji może skutkować nałożeniem kary finansowej przez Wspólnotę i nakazem demontażu zainstalowanych urządzeń.

Klimatyzacja w budynkach zabytkowych i historycznych

Wiele osób oraz instytucji preferuje nowoczesne budynki do zamieszkania i pracy, istnieją jednak miłośnicy starego budownictwa, zwolennicy mieszkania w centrum miasta, ponadto np. kancelarie prawne podkreślają swój prestiż, wybierając na swoje siedziby kamienice, często zabytkowe. Jednak w dużej liczbie takich obiektów, na skutek wieloletniej eksploatacji (kamienice liczą sobie 100 lat lub więcej) oraz nieprawidłowo wykonanej modernizacji, występują zazwyczaj duże trudności w utrzymaniu stabilnej temperatury oraz wilgotności powietrza, co negatywnie wpływa na życie mieszkańców. Problemy stwarza głownie brak odpowiednich kanałów wentylacyjnych. Jeśli chodzi o instalację ogrzewania i klimatyzacji, zabytkowe budynki i domy wybudowane wiele lat temu mogą stanowić szczególne wyzwanie dla instalatora. Ogólnie rzecz biorąc, w takich obiektach nie przewidywano systemów kanałowych wentylacji - dawne kamienice były ogrzewane za pomocą pieców, podłączonych do przewodów kominowych. Ponadto pojawiają się wyzwania wynikające z trudności pogodzenia wymagań technicznych systemów HVAC z przepisami prawa, dotyczącymi ochrony zabytków. Pozwolenia na montaż widocznych jednostek zewnętrznych zarówno na elewacji, jak i na dachach takich budynków nie są wydawane, ponieważ urzędy stoją na stanowisku, ze pierwotna elewacja musi być zachowana.

Klimatyzacja a ochrona dziedzictwa kulturowego

Zabytkowe budowle (np. pałace, zamki, kościoły), posiadające wysokie walory historyczne, artystyczne i kulturowe, narażone są od lat na szkodliwe działanie ekstremalnych temperatur, opadów atmosferycznych, wysokiej wilgotności oraz zanieczyszczeń powietrza. Jednak okazuje się, że w ochronie tych niekiedy bezcennych obiektów pomóc może również i klimatyzacja ich wnętrz. Ponieważ systemy HVAC pozwalają utrzymać temperaturę i wilgotność powietrza w budynkach na wymaganych poziomach, zapobiegają uszkodzeniom i degradacji – zarówno samych konstrukcji zabytków, jak i znajdujących się w nich dzieł sztuki, np. obrazów czy rzeźb. Jednak system klimatyzacji dla tego typu obiektów musi być odpowiednio zaprojektowany i zainstalowany przez specjalistów z różnych branż, tak aby sam nie powodował żadnych szkód ani zmian w danym zabytku. Wówczas uda się skutecznie połączyć nowoczesność z zachowaniem dziedzictwa.

Korzyści z klimatyzacji w zabytkowym budynku mieszkalnym

Decydując się na montaż klimatyzatora w zabytkowym budynku, oprócz poprawy komfortu mieszkańców, warto również rozważyć inne korzyści. Urządzenia te pomagają one również zmniejszyć wilgotność powietrza. Jej wysoki poziom w powietrzu może zwiększać ryzyko powstawania pleśni i grzybów, co w połączeniu z tradycyjnymi materiałami budowlanymi może prowadzić do znacznych uszkodzeń. Wentylacja jest niezbędna dla wszystkich budynków - nie tylko tych tradycyjnych i historycznych. Dlatego też klimatyzacja może pomóc zachować konstrukcję budynku na dłużej, poprzez zmniejszenie wilgotności.

Jak klimatyzować zabytki?

Praktyczny brak możliwości uzyskania pozwolenia na montaż jednostki zewnętrznej klimatyzatora na widocznej elewacji czy dachu budynku zabytkowego znacznie utrudnia zadanie inwestorom. Na szczęście istnieją rozwiązania techniczne tego problem.  W praktyce konserwatorzy zabytków wydają pozwolenia na montaż klimatyzacji, gdy jednostka zewnętrzna klimatyzatora typu split będzie zamontowana w miejscach niewidocznych z zewnątrz lub niewyeksponowanych, np. podcieniach, na balkonach czy dachach. Optymalnym rozwiązaniem wydają się być systemy VRF, czyli ze zmiennym przepływem czynnika chłodniczego, których jednostka zewnętrzna (skraplacz) została zaprojektowana i przystosowana fabrycznie do montażu wewnątrz, np. na poddaszu, strychu czy pomieszczeniu technicznym. Jednak wymagają one zapewnienie dopływu do niego odpowiedniej ilości świeżego powietrza z zewnątrz, które jest wymagane do poprawnego działania klimatyzatora. Jest to realizowane za pomocą odpowiednich wentylatorów o odpowiednio dużym ciśnieniu statycznym (tzw. sprężu), co umożliwia poprowadzenie długich kanałów czerpnych i wyrzutowych powietrza, liczących kilkanaście metrów. Otwory wlotowe i wylotowe tych kanałów, będące stosunkowo niewielkie, wykonuje się w ścianach lub dachach budynków. Można je skutecznie zamaskować tak, że stają się niewidoczne na tle i konserwator wydaje zgodę na montaż systemu. Istnieją jednak przypadkach, gdy nie da się zastosować powyższego rozwiązania bez ingerencji w zabytkowy charakter budynku czy jego otoczenia (np. ulicy na starówce dużego miasta) i nie da się uzyskać na to pozwolenia konserwatora. Wówczas ostatnią deską ratunku dla inwestorów mogą się okazać klimatyzatory bez jednostki zewnętrznej – przenośne (bezrurowe) lub typu monoblok, montowane na ścianie pomieszczenia lub pod parapetem okna.. Jednak tego typu klimatyzatory wymagają i odprowadzania gorącego powietrza na zewnątrz pomieszczenia, co realizuje się za pomocą specjalnych rur, przechodzących przez otwory o średnicy kilkunastu cm wykonane w elewacji, które można zamaskować. Tańszym sposobem jest zastosowanie specjalnych uszczelek okiennych czy instalowanych na drzwiach balkonowych. Jednak tego typu klimatyzatory nie dorównują efektywnością standardowym typu split, pracujące wentylatory generują hałas, ponadto wystająca rura nie wygląda zbyt estetycznie.

Instalacja klimatyzacji w starych budynkach

Montaż systemów klimatyzacji w liczących sobie wiele lat budynkach może stanowić spore wyzwanie techniczne, o czym wie każdy doświadczony instalator. Z praktyki wynika, że nieraz bardziej opłaca się postawić nowy dom niż remontować stary. Jednak w przypadku obiektów zabytkowych nie jest to możliwe. Przed przystąpieniem do prac koniecznie należy wykonać ocenę strukturalną obiektu. W tym celu sprawdza się stan ścian, stropów i innych elementów konstrukcyjnych budynku, aby upewnić się, że mogą one wytrzymać dodatkowe obciążenia. Czasem może okazać się konieczne wzmocnienie konstrukcji obiektu. Kolejną sprawą jest często słaba izolacja termiczna budynku oraz kiepski stan jego drzwi i okien, co znacznie zmniejszy dla efektywności działania systemów HVAC. Dlatego konieczna może się okazać termomodernizacja oraz wymiana stolarki. Wszystko to powoduje, że zakres prac rozszerza się i koszty wzrastają. Jeśli w danym budynku przestrzeń do montażu na rury oraz jednostek wewnętrznych klimatyzacji jest ograniczona, rozwiązaniem mogą się okazać urządzenia typu split (o ile nie kolidują z zabytkowym charakterem budynku) lub przenośne. Wykonawcy prac powinni zachować dbałość, ze względu na charakter wiekowego budynku.

Pogłębiaj swoją wiedzę, czytaj poradniki

Opracowanie redakcja : (P.H.)

Materiał objęty prawem autorskim. Publikacja w części lub w całości wyłącznie za zgodą redakcji portalu www.klimatyzacja.pl